Vücut DİLİ baŞarInIn yoludur: VÜcudunuzu kullanIn
İLİŞKİDE SÖZSÜZ İLETİŞİM
Sözsüz iletişim konuşulan sözü içermeyen ifade, enformasyon
verme veya davranış olarak tanımlanabilir. Örnek olarak jestler, yüz ifadeleri,
giyiniş, duruş ve ses tonu ile anlatım veya anlam çıkarmadır. Dolayısıyla,
sözsüz iletişim, bir ilişkinin söz kullanmadan başlatılması, kurulması ve
yürütülmesidir. Sözsüz iletişime son yıllarda yüklenen önem büyük ölçüde
geçersizdir, çünkü sözsüz olarak yürütülebilen ilişki “vücut dili
şarlatanlarının” dediğinin aksine kişiler arası iletişimde çok sınırlıdır. Yani
sevişmenin ve savaşmanın dışında hiç bir ilişkiyi sözsüz olarak bir veya iki
saniyenin ötesinde kuramaz veya yürütemeyiz. Günlük yaşamda diğer insanlarla
ilişkilerimizin hemen hepsini sözle yürütürüz. İletişimin büyük oranının sözsüz
olduğu saçmalamalarının aksine, işaret alfabesini öğrenerek yürütülen ilişki
dışında, insanlar arasındaki ilişkilerin sözsüz olarak yürütülmesi 21. yüzyılın
koşullarında söz konusu olamaz. İlk
çağlarda kendi başlarına toplayıcılıkla yaşayan insanlar belki işaretler,
çağırmalar ve sinyallerle günlük yaşamlarının üretimini büyük ölçüde
yapabiliyorlardı. İnsanlar topluluklar oluşturdukça ve üretim biçimleri ve
faaliyetleri çeşitlendikçe sözsüzün ötesine geçmek zorunda kalmışlardır. Sözlü
ve yazılı iletişim, insanın örgütlü yaşamında artan iş bölümüne ve
karmaşıklaşan üretim ilişkilerine sözsüz iletişim cevap olmadığı için
geliştirilmiştir. Bazılarına göre insanlar ilişkileri sırasında sözsüz olarak
milyonlarca sinyaller göndermektedir. O zaman söze ve yazıya ne gerek vardı?
Önemli olan on binlerce sözsüz sinyalin varlığı değil, bu sinyallerden geçerek
ilişkinin ve iletişimin olmasıdır. Vücudun on binlerce sinyal yaydığını
söylemek için bir insan-şarlatan gerekir. Bu şarlatanın da bunu vücut diliyle
değil, sözle söylemesi kendi dediğini yadsıması demektir. Vücut dilinin
iletişimin yüzde seksenini oluşturduğunu söyleyen kişi bu söylediğinin yüzde
kaçını vücut diliyle söylüyor? İnsan iletişiminin yüzde sekseni veya yüzde
altmışı sözsüz iletişim olsaydı, sözlü dile gerek duyulur muydu?
Sözsüz iletişim, “vücut dili” saçmalaması değildir. Resimler
ve hareketli resimlerde (sessiz filmde) kelimeler kullanılarak sözlü anlatım
yoktur. Onun yerini görüntüyle anlatım vardır. Yazı alfabenin sembol olarak
kullanıldığı sözsüz iletişim olarak ele alınabilir. Sözsüzün okunabilmesi anlam
üretmek için zorunludur ve ilişkide bulunanların üzerinde anlaşmaya vardığı
ortak bir şifre sistemini gerektirir.
Kişiler arası iletişimdeki iletişim akışına sözsüz iletişim
ile (el, yüz, duruş, giyiniş, yürüyüş, ses tonu gibi) birden fazla kanal
katılır. Katılan kanalların mesajları tek ortak anlam ifade edebileceği gibi,
oldukça öznel değerlendirmelerle karşılaşabilir ve hatta algılanmadığı için
iletişimde değerlendirmeye katılmaz bile.
Sözsüz iletişim toplumsal yaşamda insanın kazandığı ve
kendine mal ettiği kişilik özelliklerini ve kendini kendine ve ilişkide
bulunduğu diğer insanlara ifade stilinin bir parçasını anlatır. Bu anlatmada
değerlendirmeler ve değerlendirilmeler vardır. Bunları yaparken kişi kişilik
özellikleri ve ifadesel stiliyle kendini ve diğerlerini kendine yönlendirir,
alıştırır; kendini ve diğerlerini kontrol eder; kendi ve diğerleri hakkında
düşünerek davranışını biçimlendirir; kendi hareketlerine dikkat gösterir ve
hareketlerini kontrol eder; diğerlerinin hareketlerine dikkat eder; böylece
kendini ilişki bağlamına ayarlar ve amaç gerçekleştirme, imaj koruma ve ilişki
yürütmeyi sağlar. Dikkat edilirse, sözsüz iletişim hem kişiler arası hem de
kişinin kendisiyle olan iletişiminde yer almaktadır.
Kişiler arası iletişimde, kişilerin birbirini gördüğü veya en
azından birinin diğerini gördüğü iletişimde sözsüz mesajlar sürekli olarak
vardır; fakat mesajın olması ille ki o mesajların alınıp anlamlandırıldığı demek
değildir. Çoğu kez de mesajların çoğu alınıp anlamlandırılmaz.
Sözsüz iletişimi genel olarak ortak kodları olan veya olmayan
olarak ayırt edebiliriz. Ortak kodları olan sözsüz iletişim (örneğin evet ve
hayır, tasvip etme veya etmeme anlamlarına gelen baş sallama), kodu paylaşan
herkes tarafından aynı anlama geldiği için bir dile sahiptir. Ortak kodları
olmayan sözsüz iletişim (örneğin bacak bacak üstüne atma, kollarını kavuşturma,
başını öne eğme, göz kırpma, göz göze gelmekten kaçınma gibi), ilişkideki öznel
bağlama göre ve kişiye sıkı sıkıya bağlı olarak değişir. Çoğu amaçlı ve
bilinçli olarak kodlanmamıştır; belirsizdir; muğlaktır; keyfidir; soyuttur.
Sözsüz iletişim sosyal ilişkide
önemli işlevlere sahiptir:
(a)
Kimlik tanımlama: Örneğin, kişinin
giydiği, yediği ve içtiği gibi şeylerden geçerek ilişkide yapılan
değerlendirme, kullanım ve tüketimle kendini tanımlayan hasta bir dünyada
“kimlik” iletişimi yapar.
(b)
Duygusal işlev: Ses tonu, yüz
ifadesi, el hareketleri gibi neyin nasıl iletişildiği, duyguların iletişimini
yapar.
(c)
Güç ve statü iletişimi ve işlevi:
Nasrettin Hoca’nın kürküne bakarak Hoca’yı değerlendiren, biçimin özün önüne
geçirildiği hasta dünyada, kürkü giyen Nasrettin Hoca’nın statü belirlemesinden
geçerek ikna gücünü artırır.
(d)
Regülatör/düzenleme işlevi: Örneğin
yanıt verme, onaylama, kabul, red, durdurma, devam et ve anladım gibi anlamlara
gelen dokunma, baş sallama, bakış, el hareketleri kullanarak karşılıklı
konuşmanın düzenlenmesine yardım eder. Bunlar iletişim sırasında bir tür
“trafik işareti” görevini görürler. Böylece sözsüz iletişim paylaşılan sözsüz
semboller yoluyla iletişimin akışında düzenleyici rol oynar.
(e)
Resmetme işlevi: Sözlü kelimelere
eşlik eder ve vurgu ile ekleme yapar. (El ile kaçan balığın büyüklüğünü
gösterme)
(f)
Pekiştirme işlevi: Sözü pekiştirir.
(g)
Yadsıma: Sözü tam aksine kasıtlı
olarak yadsır.
(h)
Sözü tamamlama işlevi.
(i)
Sözü kelimelerin anlattığından daha
güçlü olarak veya daha farklı olarak anlamlandırma
(j)
Dikkat çekmek için vurgulamayı
sağlama (örneğin masaya vurma, sesini birden yükseltme);
(k)
Sözün yerini alma: Sözle olan bir
anlatımın sözsüz olarak bir işaretle yerini alır (örneğin evet anlamına baş
sallama, Amerikalılarda küfür yerine orta parmağın gösterilmesi).
Sözsüz iletişim türleri aşağıdaki şekilde gruplandırılabilir
(Tablo 2):
Tablo
2. Sözsüz iletişim türleri
|
Yer ve mesafe tutma
Dokunma
Jestler
Göz ve bakış
Zaman ve statü kullanımı
Ses dili
Maddeler ve Eşyalar
Fiziksel görünüş
|
Proxemics
Haptics
Kinesics
Occulecsics
Chronemics
Paralanguage
Artifacts
Physical appearance |
Mekan ve Mekanda Mesafe Tutma (proxemics)
Mekan/yer konusu alan (territory) ve kişisel mesafe
(proxemics) olarak iki temel alana sahiptir. Mekan ev, ilişkisel ve kamu
mekanları gibi çeşitli biçimde gruplandırılır. Fakat mekan örgütlülük biçimi
veya yoğunluğuna göre ayrılır ve anlaşılmaya çalışılırsa daha anlamlı olur.
Mekan insanın bir alanda/bölgede yaşayan (territorial) hayvan olduğu iddiası
ötesinde, mülkiyet yapısı ve ilişkilerinin örgütlediği yerdir. Bu yerlerde
egemenlikler perçinlenmeye ve yürütülmeye çalışılır; bu yerlerde mücadeleler
verilir. Bu yerlerde sevgiler ve düşmanlıklar paylaşılır. Bu yerlerde ücret
politikaları uygulanır ve bu yerlerde kölelik demokrasi olarak satılır. Bu
yerlerde doğruyu yapmaya çalışana özel çıkar, kin ve kıskançlık gibi nedenlerle
komplolar kurulur ve şantajlar yapılır. Bu yerlerin dekor ediliş biçimi, mimari
stili ve iç mekanın düzenlenişi örgütlü yaşamın bu yerdeki özelliklerine göre
değişir.
Yerin kullanımı (kimin nasıl ve hangi koşulda kullanacağı)
mekanın örgütlü insan ilişkilerinin özelliklerine göre biçimlenir. Oda
genişliği; koku; renk ve ışıklandırma her örgütlü mekanda, amaca göre az veya
oldukça ayrıntılı bir şekilde düşünülerek yapılır. Beklenen rolleri odanın düzenlenişi
pekiştirir; bürodaki her şeyin pozisyonlandırılma ve yerleştirilme biçimi güç
ve statü göstergesi ve bununla ilgili davranış kalıpları beklentisini işaret
eder.
Kişiler ilişkilerinde diğer insanlarla mekan kullanımında
belli bir mesafe koyarlar. Hall bu mesafeyi dört ana grup altında toplamıştır.
(a)
Samimi (intimate) kişisel mesafe:
Kişinin kendine en yakın olan birkaç kişi için ayırdığı fiziksel uzaklık
bakımından en yakın alandır. Bu alanda dostluk ve sevgiler paylaşılır.
(b)
Resmi olmayan kişisel mesafe:
kişilerin yakın arkadaşlarıyla, yakınlarıyla ilişkide bulunduğu alandır.
(c)
Sosyal ilişki mesafesi: Bu insanların
sosyal ilişkilerde diğer kişilerle tuttuğu mesafedir.
(d)
Kamusal mesafe: örneğin parkta
insanlarla tutulan mesafedir.
Kişisel uzaklıkta, Hall,
Burgoon ve diğerlerinin koyduğu mesafe ölçüleri ilişkinin örgütlü yer
bağlamının doğasından yoksun ve genellikle geçersiz ölçülerdir. Bu ölçülere
göre, samimi uzaklık sıfır ile
45
cm arasıdır. Kişisel mesafe 45 ile
120 cm; sosyal uzaklık
120 cm ile
3 metre; kamusal uzaklık
3 metre ile sonsuz olarak
belirlenmiştir. Bazıları öğrencilere bu mesafeleri ezberletir ve sınavda sorar.
Normal zekalı biri mesafenin öncelikle örgütlü mekanın özelliklerine göre
değişeceğini, dolayısıyla bu mesafelerin geçersiz olduğunu bilir. Örneğin bir
asansördeki
30 cm
uzaklık kişisel yakınlık mesafesine girer; fakat aslında eğer asansördeki
kişileri tanımıyorsanız, o
30 cm
yakınlık kamusal mesafe tanımı içine girer. Ayrıca, mekanın örgütlü doğası
yanında, kişiler arasındaki uzaklığı belirleyen kişiler arasındaki duygusal
yakınlık ve kültürel geleneklerdir. Kişiler duygusal yakınlığa göre, aralarında
mesafe koyarlar. Bu mesafe de duygusal yakınlık yanında örgütlü mekanın
belirlediği kültürel ilişkilerin doğasına göre belirlenir. İki sevgili
olabilirsiniz ve evde kucak kucağa oturabilirsiniz, ama ev dışı bir çok mekanda
bunu yapamazsınız; ancak kültürel olarak “ normal olan” yakınlığı
gösterirsiniz.
Kişiler arası iletişimde tarafların beklentileri iletişimin
biçimlenmesi ve gidişinde önemli bir rol oynar. Beklentilerin uyumu ve bu uyumu
sağlamaya çalışma veya çalışmama ilişkinin doğasını önemli ölçüde etkiler.
Beklentilerin gerçekleşmemesi veya kasıtlı veya bilinçli olarak karşılanmaması
ilişkiyi belli bir yöne götürür. Jude Burgoon'un “beklenti ihlali” yaklaşımına
göre, insanlar ilişkilerinde kişisel uzaklık beklentilerine sahiptir. Yaklaşıma
göre, beklentiler insanların etkileşim kalıplarına, birbiri hakkındaki
izlenimlerine ve ilişkilerinin sonuçlarına önemli etkiler yapar. Beklentilerin
ihlali diğer kişinin dikkatini ihlal eden kişiye ve ihlalin kendisinin anlamı
üzerine toplar. Eğer birisi beklenenin veya normal olarak kabul edilenin
ötesine giderse, diğer kişi hemen bunu değerlendirme tarzına geçer (McClish,
1997). Örneğin birisinin beklenilenden fazla göz süzmesi, beklenenden fazla
ilgi göstermesi, hemen diğerinde bu ihlal ile ilgili olarak "neden?"
sorusuyla başlayan değerlendirmeleri ortaya çıkartır. Bu değerlendirmede
elbette o an ve gelecekle ilgili potansiyel zarar ve fayda/çıkar hesapları
vardır.
İletişimde insanlar ilişkinin doğasına ve duygusal paylaşıma
göre birbirine dokunurlar. Dokunma sözsüz bir şekilde duyguları ileten bir
iletişimdir. Her ilişki biçiminde olduğu gibi burada da paylaşma, karşılıklı
istemle katılım veya egemenlik, zorlama ve istemeyerek katılma olabilir.
Dokunma kişiler arası sevme, yakınlık ve dostluk gibi duygular, güç ve statü
gibi kültürel faktörlerle bağıntılıdır. Dokunma örneğin belli bağlamlarda
dostluğu ve sevgiyi ifade eder. Farklı bir bağlamda saldırı veya tecavüz olarak
nitelenir. Bazı bağlamlarda “sahte ilgi ve yakınlık” olarak değerlendirilir.
Sözsüz iletişim denildiğinde akla ilk gelen jestlerdir.
Kinesics jestlerin kullanımıyla ilgilidir. Jestlerin doğru anlamlandırılması
kültüre ve kullanıldığı bağlama sıkı sıkıya bağlıdır. Jestler çeşitli türde
olabilir:
Amblemler: Bu tür jestler el sallama, el kaldırma, parmak
gösterme gibi anlamı tamimiyle açık ve belirgin olan, kendi başlarına
kullanıldığı bağlamda açık bir anlam ifade eden hareketlerdir.
Tasvir ediciler: Bazen jestler sözle söyleneni
açıklamak veya göstermek için kullanılırlar. Kaçan balığın büyüklüğünü
göstermek için iki el ile uzunluk belirtilir. Söyleneni duymayan ve bağlam
dışında olan bir kişinin el hareketini doğru olarak anlamlandırma olasılığı çok
azdır.
Göstergeler: Gülme, ağlama, bağırma, susma ve yüz ifadeleri
iletişimde kişilerin duygularını ve değerlendirmelerini işaret eden
göstergelerdir. Göstergeler de ilişkinin olduğu bağlama göre anlam kazanır.
Ağlayan biri sevinçten ağlıyor olabilir. Gülen biri sevinçten değil, sinirinden
gülüyor olabilir. Bağırma öfkeden veya acıdan olabilir. Susmanın çok çeşitli
nedenleri vardır, dolayısıyla farklı bir şeyi ifade ediyor olabilir.
Düzenleyiciler: Kişiler arası iletişimde insanlar baş
sallama, bakışlar, el hareketleri gibi jestler kullanarak ilişkiyi düzenlerler.
Bu jestlerde de anlam bağlama göre farklılık gösterir.
Uyarlayıcılar: Kişiler arası ilişki sırasında insanlar
bilerek veya farkında olmadan el hareketleri kullanırlar, ellerini ceplerine
sokup bozuk parayla oynarlar, sağa sola yürürler, başlarını kaşırlar,
kravatlarını düzeltirler, saçlarını elleriyle tararlar.
İnsanlar ilişkilerinde gözlerini görme ötesinde kullanırlar.
Bu kullanım bakışma, göz süzme, bir anlık bakış, gözlerini yere indirme gibi
şekillerle ilişkiye isteyerek veya farkında olmadan anlamlar katar. İletişimde
bakışlar (veya gözle konuşma) iletişimdeki amaca, diğer kişiyle olan ilişkinin
doğasına, duygulara, beklentilere, güç ilişkisine, iletişimin yer ve doğasına
ve özel bağlamına göre farklı anlamlar taşır. Göz göze bakışma bir yakınlığı
ifade edebileceği gibi düşmanca bir bakışma da olabilir. Gözünü yere indirmenin
üzüntü, korku, kuşku, sakınma, çekinme, kabullenme gibi birden fazla anlamları
vardır.
İletişimde insanlar zaman ve statü kullanımını kültür ve
teknolojiye bağımlı şekilde sözsüz olarak da ifade ederler. Zaman diliminin beş
vakit namaza göre belirlendiği bir kültürde, örneğin buluşma öğleyin olacaksa,
bunun dakika olarak bir ölçüsü yoktur. Güneş tepede olduğunda gidilip beklenir.
Zamanın kullanımı güç/iktidar ilişkilerinde, örneğin güçsüzün randevuya veya
işe erken veya zamanında gelmesini gerektirir; geç gelmek risk almak demektir.
Güçlü beklemez; bekletir. Güçsüz bekletemez, fakat bekler. Güçlü geç geleni
vakit kaybına neden olduğunu söyleyerek azarlayabilir veya maaşından kesinti
yapabilir. Bekletme güç gösterisi olarak kullanılabilir. Akşam dokuzda başlayan
partiye, saat yedideki nikah törenine, saat beşteki iş mülakatına, ne zaman
gidersin? Zamanında, zamanından önce veya zamanından sonra gitme, o zamanı
kimin örgütlediği ve bu örgütlenen zamanda bireyin konumu, ödül ve risk ile
ilişkilidir.
İletişimde sözü kullanırken ses tonumuz, sesimizin
yüksekliği, konuşmamızın yavaşlığı veya hızlılığı, vurgulamalar, sözsel olmayan
sesler, telaffuz, dili kullanma becerisi ilişkinin doğasının belirlenmesi ve
yürütülmesinde katkıda bulunurlar. Ses ilgiyi veya ilgisizliği, mutluluğu veya
mutsuzluğu, öfkeyi veya sevinci, içtenliği veya samimiyetsizliği, şaşkınlığı ve
depresyonu anlatıyor olabilir.
Sesli
olan fakat sözsel olmayan (acı, sürpriz gibi durumlarda
çıkartılan) sesler de günlük ilişkilerde kullanılır.
Neyin nasıl söylendiği, söylenenin tam tersi anlam yüklemek
için söylenmiş olabilir: “Seni seviyorum”, veya “şahane”, “inandım”, “oh ne
güzel” gibi sözler tam tersi anlama gelecek biçimde söylenebilir.
Kültürün özellikle okul çağı öncesindeki çocuk tarafından (örneğin
dilin, giysilerin ve takıların kullanımı, giysilerin ve davranış biçimlerinin)
benimsenmesi sürecinde, çocuğun günlük gözlemlerinde sözlü anlatımdan çok
sözsüzden geçerek sosyalleşme vardır.
Kapitalizmin maddeye tapınmayı ve değerini tüketimden geçerek
kazanmayı ön plana çıkarmasıyla, İnsanlar arası ilişkide giyilen, yenen, içilen
ve kullanılan şeyler büyük önem taşır. Özellikle öz değerini yitirmiş insanlar
şeyler yoluyla değer kazanır ve kaybederler. Ofis duvarlarında diplomaların ve
alınan ödüllerin sergilenmesi, arabaların camlarına sloganlar taşıyan yazıların
yapıştırılması, evlerin önünde bayrakların sallandırılması, giyinen ayakkabının
markası, çorabın rengi, içilen sigara ve değer atfedilen şeylere sahiplik sigaranın
markası insanlar arası ilişkinin/iletişimin başlatılması, yürütülmesi,
geliştirilmesi, çatışmaların çıkması ve ilişkinin son bulmasında önem
kazanırlar. Günümüzün insanı bu şeylerle kimlik kazanarak ve kimlik satarak “birşeyleşir”.
Fiziksel görünüm ilişkinin
başlayıp başlamamasına ve sürdürülen ilişkinin doğasına önemli ölçüde etkide
bulunabilir. Fiziksel görünüme göre değerlendirme göz renginden, saça, boya,
şişman veya zayıf olmaya, dişlerin düzgünlüğü veya aralıklı olmasına kadar
çeşitlenir. Fiziksel görünümle ilgili değerlendirmelerde kültürel değerlerin
önemli bir rolü vardır. Günümüzde bu değerleri önemli ölçüde belirleyen ve
yöneten kozmetik ve moda endüstrileri olmaktadır. Dolayısıyla, fiziksel görünüm
bu endüstrilerin işlediği, kullandığı ve sömürdüğü bir öğedir. Yiyecek
endüstrilerinin ürünleriyle şişmanlatılan insanlar, gene yiyecek
endüstrilerinin diyet ürünleriyle “normal” denen ölçülere gelmeye zorlanır. Bir
taraftan tıka basa yerken, diğer taraftan diyet kola içilir. Endüstriler fiziksel
görünümden rahat ve memnun olan insan asla istemez; tam aksine fiziksel
bakımdan en uygun insan bile kendi görünümünden memnun olmamalı ki
endüstrilerin kullanım ve tüketim tuzağına düşsünler. Bu tuzak insanlar arası
yüz yüze ilişkilerde fiziksel görünümle ilgili duygu ve duyarlılıklarla
gerçekleştirilir. Bu duyarlılık görüntünün özü tanımladığı egemen ortamda
yeşerir ve büyür.