20. Yüzyılda ve Günümüzde Egemen
Tanımlamalar
1900’lerin başına gidilirse, iletişim konusunun özellikle
sosyologlar ve sosyal/kültürel antropologlar tarafından ele alındığı görülür.
Buna 1920’lerde propagandayla kitleleri yönlendirme bağlamında gelen siyasal
bilimciler eklendi. İletişim 1940’larda enformasyon teorisi ve Lasswell’in
görüşünün egemenliğinde tanımlandı. Sonraki egemen tanımlamalar daima temelde,
az çok enformasyon teorisini yansıttı.
İletişim alanında, özellikle sosyolojik ve
sosyal-psikolojik yaklaşımlarda 1940’ların ortalarından sonra egemen olan
tanımlama “transmission model” (diğer deyimlerle, enformasyon teorisi,
iletişimin matematiksel teorisi) denen “taşıma, iletme, gönderme” modelidir. Bu
modele göre, iletişim bir beynin (veya mekanizmanın) diğer bir beyni
(mekanizmayı) etkilemesidir (Shannon ve Weaver,
1949:3). Bu tanıma sonradan geri-besleme, referans çerçevesi
ve grup etkisi gibi öğeler eklenerek ana akımın yaklaşımları geliştirildi.
Lasswell (1948) “kim kime hangi kanaldan hangi etkiyle ne der” formülüyle
iletişimin işlevsel bir tanımlamasını yaptı. Fakat temelde, iletişimin insanlar
arasındaki mesaj değiş tokuşu olduğu görüşü kaldı. Bu egemen tanımlamalarda,
iletişimin temel öğeleri gönderici (kim), mesaj (söylenen), araç (mesajı
taşıyan kanal), alıcı (kime), etki, gürültü, belirsizlik ve geri-beslemedir. Bu
yaklaşım pozitivist-deneyci okulun hareket noktasını oluşturur. Diğer bir
deyimle, egemen iletişim teorileri Shannon ve Weaver’in modelini Lasswel’in
formülüyle birleştirilip eklemeler yapılarak geliştirildi. Bu
anlayış tarzı popüler ansiklopediler ve sözlüklerde de yansır. Örneğin,
The American Heritage Dictionary’de iletişim,
(a) sinyalde, konuşmada, yazma veya davranışta olduğu gibi, mesajların,
düşüncelerin veya enformasyonun alışverişidir; (b) Görüşlerin alış verişi; (c)
yazı veya konuşma şeklinde verilen enformasyon: mesaj; kelime; rapor; haber;
kelimelerle yazılan ifade olarak tanımlanır. Bu çerçevedeki tanımlamalar
“gönderme, yayma, yayın, yazma, haber verme, enformasyon verme” gibi kavramları
da tanımlamaya eklerler.
Gönderici-Mesaj-Alıcı modeline dayanan tanımlamalardan çok
önce 20. yüzyılın başından beri önemini artıran, enformasyon ve mesaj gönderme
veya alışverişi yerine, insan ilişkisinin adet edinilmiş (ritualistic)
karakterine eğilen sembolsel etkileşim
kuramı vardır.
Sembolsel etkileşim sembollerle (örneğin yazıyla veya sözle söylenen kelimelerle)
gerçekleştirilen ilişki veya faaliyettir. Bu yaklaşıma göre iletişim gerçeğin
üretildiği, tutulduğu, tamir edildiği ve dönüştürüldüğü sembolsel süreçtir (Carey,
1985:21-23). Bu anlamda iletişim, bir mesajın bir göndericiden alıcıya
transferi değil, insanlar arasında etkileşimden geçerek anlam üretimidir. Dolayısıyla,
iletişim sosyal ilişkidir. Bu bağlamda, iletişimi bir kişinin diğerine mesajlar
göndermesi olarak düşünmek yanlıştır.
“İletişim semboller aracılığıyla ve bu sembollerle gelen
(kurulan) anlamlar yoluyla olur” denildiğinde, insanlar arası iletişim sözlü,
yazılı, görüntülü semboller kullanarak anlam yaratma, anlam çıkartma ve
paylaşma olarak ele alınır. Sembolsel süreçlerle kişisel ve sosyal gerçekler
inşa edilir, tutulur, tamir edilir, dönüştürülür ve sosyal gerçekler üzerinde
mücadele verilir. Mead’e göre iletişim toplumun biçimlenmesi ve tutulması için
temeldir. Ortak semboller ve anlamların kullanımı bir grubu veya toplumu
birleştiren güçtür. İnsanlar çoğu kez gruplar ve ortaklıklar kurarlar, çünkü
sembolleri anlamada ortak anlamı paylaşmak gerekir.
Grupta insanlar kendi sembol ve anlam setlerini geliştirirler. Grubun ortak
sembol ve anlamlarını kullanarak insanlar gruba kabul edilir. Birey
diğerleriyle düzenli iletişim yoluyla toplumun bir üyesi olur.
İnsanlar arası sembolsel ilişkiyle olan iletişimle bir insan
diğer insanlarla, diğer düşüncelerle ve diğer durumlarla bağlar kurar. Bu
bağlamda şu kuramsal varsayımlar ön plana çıkar: Kendimiz ördüğümüz anlamlar
ağlarında asılıyız
(Max Weber). Íletişmemek mümkün değildir. Kendi
kimliğimizi kendi iletişimimize diğerlerinden aldığımız karşılıklar üzerinde kurarız.
Gerçek, dil ve kültür ile aracılanır; gerçeği dil ve kültürden geçerek anlarız.
Yani, dünya gerçeğini anlamak için dil dışında ve “dilin ne anlama geldiğini
anlamada” kültürün dışında bir yer yoktur. Aynı anda hem dijital hem de
analojik olarak iletişiler vardır. İletişim “içerik artı ilişkiye” eşittir.
İlişkinin doğası katılanların iletişim akış silsilesini nasıl vurguladıklarına bağlıdır.
İletişim ya simetriktir ya da tamamlayıcıdır. Sosyal gerçeğin sembollerden
geçerek kurulması, gerçeğin dinamik karaktere sahip olduğuna ve öznelliğine
işaret eder.
Sembolsel etkileşim görüşü Herbert Blumer’in liderliğinde
Chicago Okulu ve Manford Kuhn’ın liderliğinde Iowa okulu olarak iki ayrı kolda
gelişti. Chicago okulu sembolsel etkileşimin “humanistic”
yanını işlerken, Iowa okulu “social scientific” dalını oluşturdu.
Blumer ve Kuhn Mead’in öğrencileriydi ve her iki dal da sembolsel etkileşimci
görüşle çakışan önemli yanlara sahiptir. Bu örtüşme kuramsal açıklamalarında
görülür: İnsanlar bir şeye reaksiyonda bulunanlar değil, aktörlerdir.
İnsanların faaliyetleri, dışsal uyaranlardaki (objeler, olaylar,
davranışlardaki) anlamlar üzerine temellenmiştir. Dışsal uyaranlara
atfettiğimiz anlamlar geçmiş sosyal etkileşimlerden çıkartılır ve sürekli
olarak devam eden sosyal ilişkilerden geçerek değişikliğe uğrar. Eylemler dürtü
ile başlar, fakat algılama (perception) ve alternatifleri tartarak bilinçli
seçmeyle anlam yüklemeyi içerir.
Kuhn ve Iowa okulunun Blumer ve Chicago okulundan farklılığı
insanların sembolsel davranışlarını anlama ve inceleme yönteminde ortaya çıkar.
Chicago okulu Mead’in “kişinin sembolsel davranışları kişinin diğerleriyle olan
etkileşimine bakılmaksızın anlaşılamaz” anlayışını benimsedi. Iowa Okulu
Kuhn’ın “değişkenlerin kontrol edildiği laboratuar deneyleriyle sembolsel
davranışın açıklanabileceği” görüşünden hareketle deneyci psikolojik alana
yöneldi.
Bu iki akım İkinci Dünya Savaşı öncesi liberal kapitalizmin
bilimdeki yansımasıydı. Bu yansıma İkinci Dünya Savaşından sonra Amerikan
yayılmacılığının dünya imparatorluğu kurmaya yönelmesiyle birlikte,
yapısalcılık (structuralism) görüşüne dönüştü. Diğer bir deyişle, yapısalcılık
Avrupa ve Amerika’da Laissez Faire kapitalizminin finans kapital ve tek bir
dünya pazarı tarafından yürütülen emperyalist döneme doğru dünyanın gidişinin
bir ideolojik yansımasıdır.
İletişimi insan ilişkilerinin var olduğu ve geliştiği
mekanizma olarak ele alan Cooley (Schramm ve Roberts, 1971:13) iletişimi,
benzer şekilde, ortak dil, sembol ve alışkanlıklara göre tanımlar: Bu anlamda
iletişim ortak bir dilin, kültürel sembollerin, sosyal alışkanlıkların,
adetlerin vb paylaşılmasıdır. Dikkat edilirse, bu yaklaşım ciddi bir hata
yapmaktadır: İki kişi bir dili paylaşıyor olabilir, fakat ortak bir amacı
paylaşıyor olmayabilir. Sen sevmediğin ve nefret ettiğin bir insanla, ancak
sevgisizliği ve nefreti paylaşırsın. Dolar yükselir, aldığın şeyin fiyatı da
yükselir. Dolar düşer, aldığın şeyin fiyatını yükseltirler; sen gene fazla
fiyat ödersin. Bu tür etkileşimde kazanan ve kaybedenler arasında ortaklık ve
paylaşma mı var? Ortak olan ve paylaşılan ne? Böyle bir “ortaklık ve
paylaşmayı” kim ister? Bireysel olarak işverenin amacıyla çalışan birinin amacı
ortak değildir: Birisi sosyal üretimle yaratılan zenginliğe sahip olurken,
dolayısıyla diğerini yoksun ve yoksul bırakırken, diğeri yaşayabilmek için
kendi yoksun ve yoksulluğunu ve diğerini zengin etmeyi üretmeye katılma zorunda
bırakılmıştır. Serbest kölenin kölelik kültürüyle, onu köleleştiren kültürün
birlikte barış içinde yaşaması, ancak kölelik sisteminin baskı ve terör
mekanizmaları yoluyla gerçekleşir. Günümüzün serbest kölelik sisteminde “kültürler
arası iletişim: farklılıklarla yaşamak” sözünün geçerliliği
geri-zekalılaştırılmışın bilincinde yatar.
İletişim alışveriş (transaction)
olarak da tanımlanır.Bu tanımda kişiler aynı anda gönderici ve
alıcıdır.
Kendi gerçeklerimizi diğerleriyle paylaşmaya izin veren bir ilişki alışveriş
örneğidir. Bu modelde, iletişimde duruma göre hem gönderici hem de alıcı olan
katılımcılar; mesaj; mesajın iletildiği kanal; mesaja cevap olan geri-besleme;
anlamı olan şifre; anlamı şifrelerle (örneğin kelimelerle) şifreleme ve şifreyi
çözme vardır.Alışveriş olarak
tanımlama oldukça anlamlı görünmektedir. Ama ne alışverişi? Sadece sembollerin
mi?Ekonomik mi? Mesaj mı? Duygular mı?
Emtia mı? Kimler arasında: Eşitler arasında mı? Hangi örgütlü yerde:
Kademeleşmiş güç ilişkilerinin olduğu yerde mi? Alışveriş farklılıklar ve
ayırımlara izin vermeyecek derecede kapsamlı bir tanımlamadır ve güç
ilişkilerini ve dengesizlikleri gizleyen bir karaktere sahiptir.
Çoğu kimselere göre, iletişim bir şey söyleme, gösterme veya
yazmadır. Bu tanımlama en egemen ve en yanlış yönlendirici tanımlamalardan
biridir. Bir şey söylemek ve yazmak asla kendi başına iletişim değildir. Biz
sözle, yazarak veya göstererek bir şey söyleriz çünkü ancak bu yolla bir
ilişkiyi, bir faaliyeti ve bir amacı gerçekleştirebiliriz. Dolayısıyla, biz bir
şey söylemek için bir şey söylemeyiz. Amaç söz söylemek değildir; sözle neyin
gerçekleştirilmek istendiğidir. Hiçbir şey söylenmediği sanıldığı durumda da
bir ilişki gerçekleşmektedir. Boş lafların söylendiği “geyik yapılan” ortamda
bile ilişkiler gerçekleştirilmektedir.
Diğer bazılarına göre, bir şeyi söyleme veya yazma iletişimde
sadece bir başlangıçtır veya iletişimin sürekliliğindeki bir andır. Sözün
söylendiği kişi veya kişiler sünger gibi her şeyi olduğu gibi emen ve otomatik
olarak uygun cevap veren yansıtıcılar değildir. Bu varsayımın doğruluğu diyaloga
yakın ilişkisel güç yapısının olmasına, riskin azlığına ve kişinin risk
alabilmesine bağlıdır. Yüksek seviyede kademeleşmiş iş bölümünün olduğu örgütlü
yapılarda, o yapının ilişkisel dünyasına ve bu dünyanın egemen dünya görüşüne
bütünleşmiş bilinç, bu bilince uygun otomatik cevap veren yansıtıcı
durumundadır. Ben kendi ücretimi, ne zaman işe gideceğimi, ne zaman işten
geleceğimi, ne zaman tatil yapacağımı ve iş yeriyle ilgili koşulların nasıl
olacağını belirlemede söz sahibi değilim. Ben iş ararken, iş mülakatında ve iş
yerinde ilişkinin ve faaliyetin koşullarını, dolayısıyla ilişki ve faaliyetle
ilgili sözün içeriğini belirleyemem; ben emen ve yansıtıcı durumundayım. Benim
tek seçeneğim, işsizlik gibi bir ciddi riski göze alarak ilişkiyi kabullenmememdir.
Bazen bu seçenek de verilmemiştir: Askere gitmeme veya yiyecek satın almama
gibi bir seçeneğimiz yoktur. Bu koşulları biliriz ve ona bilincimizi ve
davranışımızı ayarlarız; ayarlamazsak, ayarlatırlar.
Özellikle 1980’lerde yaygınlaşan kültürel incelemeler ile
birlikte iletişimi söylem (discourse) olarak anlamlandırma da arttı. Söylem en
genel anlamıyla bir cümleden daha öte sözlü veya yazılı iletişim biçimidir.
Söylemin en belirgin örneği karşılıklı konuşma (örneğin sohbet, geyik yapma);
bir dinleyici topluluğuna konuşma veya sunum; tartışmadır. Söylem olarak
tanımlamada, görüldüğü gibi iletişim sözlü veya yazılı anlatım olarak ele
alınmaktadır.
Alternatif tanımlamalar: İletişim konusunu örgütlü insan
ilişkileri yapısını soruşturarak ele alan yaklaşımların tanımlamaları anlamına
kullanıldı.
Alternatif tanımlamalarda iletişim insan etkinliklerinin
bütünleşik bir parçası olarak ele alınır: İnsanların olduğu yerde insan
faaliyeti ve iletişim vardır. İletişim süregelen insan ilişkisidir; gerçek
zaman ve yerde olur. Sosyal bir fenomendir ve ancak olduğu bağlam içinde en iyi
şekilde anlaşılabilir. Tanımlamaların bazıları ise, iletişimi anlamın süregelen
sosyal inşası olarak betimler ve her iletişimde güç yapısı olduğunu belirtir
(Deetz, 1992).
Marks’a göre, kendi varlıklarının sosyal üretiminde, insanlar
kaçınılmaz olarak kendi iradeleri dışında ilişkilere girerler. Bu ilişkiler
insanların yaşamlarını üretim ilişkileridir. Bu üretim ilişkileri, üretimin
materyal güçlerinin belli bir tarihsel gelişme safhasına uygundur. Kendini ve
sosyali üreten insan, bu üretim biçimlerini ve ilişkilerini ancak iletişimle
başlatabilir ve yürütebilir.“İnsanların
nasıl, nerede ve ne zaman, kiminle ve belli bir ölçüde ne ve neden iletiştiği,
kısaca iletişim tarzı, tarihsel sürecin fonksiyonudur.
İletişim kavramının kendisi bile, toplum biçiminin dikte ettiği özel
anlamlandırmalarıyla iletişimi kavramamıza belli sınırlar koyar. Çünkü iletişim
kelimesi günümüzdeki özel anlamlandırılmasıyla iletişimi ortaya çıkaran insan
koşullarının çeşitliliğini iletmede başarısız kalır” (Mattelart,1977:11).
Egemen tanımlamalarla gelen sınırlamayı aşan iletişim tanımı,
iletişimi insanın yaşamını üretmedeki faaliyetleri ve bu faaliyetlerin olduğu
üretim güçlerinin tarihsel yapısı içinde ele alan betimlemedir. Bu bağlamda
iletişim, belli yer ve zamanda, belli koşullarda, belli tarihi geçmişi olan
insan etkinliğinin yapılmasının zorunlu koşuludur. Bu etkinlik belli bir amaçla
konuşma, yazma, gösterme, bir davranışta bulunma, bir kültürel, siyasal,
ekonomik veya sosyal faaliyet yoluyla insanın kendini ve toplumunu yeniden
üretmesidir.
İnsan iletişiminin üretim tarzı ilişkinin bağlamındaki doğaya
göre değişir. Kendi kendine iletişimde yalnızken tarz kişinin ruh hali ve bunu
yaratan duruma göre şekillenir ve değişir. Diğer bir kişi veya kişilerle
ilişkideki iletişim ise, iletişimin tarzı örgütlü yer ve zamandaki bağlama göre
çeşitlenir. Bu bağlamda da gene bireylerin karakterleri, duyguları, o anki ruh
halleri, örgütlü yapıların getirdiği egemenlik ve mücadele bağlamı ve ilişki
biçimleriyle birlikte iletişimin tarzını belirlerler.
İnsanlar belli iletişim tarzlarına bağlı olarak belli iletişim ilişkilerine girerler. Bu tarz
düşmancaysa, iletişim ilişkileri de kavga, küsme, görmezlikten gelme, savaş
için planlar yapma ve uygulama gibi şekiller alır. İletişim ilişkilerinde insan
kendi kendine iletişim yaparken, ya kendi başına yalnız kendi kendine düşünerek
bir mental ilişkide bulunmaktadır ya da bunu herhangi bir örgütlü yer ve
zamandaki dışla ilişkileri sırasında yapmaktadır. Bu ilişki ile insan sürekli
kendini ve o anki ve genel ilişkilerini ve durumları değerlendirir, kararlar
verir ve ilişkilerini yürütür. Böylece hem kendini hem de ilişkide bulunduğu
çevreyi yeniden üretir. Bu yeniden üretimle insan kendini, dışını ve
ilişkilerini kurar ve sürdürür; kendini ve dışını biçimlendirir ve yeniden
biçimlendirir; kendini ve diğerlerini örgütlü yer ve zamanlarda bulduğu,
yerleştirildiği ve yerleştirdiği pozisyonlarda tanımlar; tanımlanmış olanı
yeniden-tanımlar; insanda ben, sen, o, biz (kimlik ve aitlik) ve onlar bilinci
oluşur ve gelişir. İletişim ilişkilerinde insan hem kendisiyle baş başa iken
hem de diğer insanlarla etkileşim öncesi, sırasında ve sonrasında; düşünsel ve
karar verme sürecinden geçerek, belli bir ilişki tarzını gerçekleştirir.