Türkiye’de iletişimi örgütlü yaşamdaki insan gerçeğini
yansıtacak bir biçimde sunan bir yapıt bulma olasılığı yoktur ve bu olasılık
gittikçe de azalmaktadır. İletişimle ilgili yapıtların önemli bir kısmı hem
insan gerçeğini doğru bir şekilde yansıtmayan bir karaktere sahiptir hem de
belli ticari çıkarları gerçekleştirmeye ve desteklemeye yöneliktir. Bunların popüler olanları iletişimi sadece mesaj
alışverişine, iletişimsizliğe, iletişim çökmesine ve vücut diline indirgeyerek
iletişimin ne olduğu gerçeğinden uzaklaşmaktadır. Ayrıca çoğu yapıtlar
iletişimi kitle iletişimi olarak ele almaktadır. Bu kitap iletişimi dar ve
yönlendirici çerçeveler dışında ve ötesinde, insan gerçeğini aydınlatacak bir
biçimde ele almaya çalıştı. Kitapta okuyucuya geçerli bir iletişim anlayışı ve
bilgisi eleştirel bir şekilde sunuldu. Burada amaç, okuyucuya kendini ve
çevresini soruşturma gereğini hissettirmek ve aynı zamanda eleştirel düşünme
alışkanlığının geliştirilmesine katkıda bulunmaktır. Bu amaca ulaşmak için,
okuyucuyu düşünmeye yönlendiren ve farklı görüşleri ele alan ve irdeleyen,
dipnotlarla sorular soran bir sunum tasarımı uygulandı.
Ayrıca, iletişimin tanımı ve anlamlandırılması insan
ilişkisindeki bir anlık kesiti ele alarak, tarihten ve bağlamdan yoksun bir
biçimde incelenmesi biçiminde yapılmadı. Aksine, iletişim insanın varoluş ve
toplumsal yaşam gerçeği içinde ele alındı ve anlamlandırıldı.
Böylece insanı ve insana ait olanı anlamlandırırken insandan ve insanın olandan
uzaklaşmamaya özen gösterildi; var olanı tarihsizleştirme, evrenselleştirme ve
meşrulaştırma yoluna gidilmedi.
İletişim bir şey söyleme, bir mesaj gönderme gibi basitliğin
çok ötesindedir. İletişim sadece bilinç kontrolünden geçerek düşünceleri ve
davranışları yönetme veya yöneltme de değildir. İletişimle örgütlü yaşamın
materyal ve materyal olmayan üretimi gerçekleştirilir. İnsan üretimle, yaşamı
için gerekli ve gereksiz ve hatta tehlikeli ve üretilmemesi gereken şeyleri
yapar. Üretim araçlarının ve kaynakların sahipliği, üretilenin ve yaratılan
zenginliklerin dağılımı vardır. Üretimle var olan mülkiyet yapısı ve bölüşüm
koşulları, egemenlik ve mücadelesiyle birlikte yeniden üretilir. Üretilenin ve
belli ellerde toplanmış şeylerin kullanım için dağıtımı, taşınması ve kullanıma
sunulması vardır. Kullanıma sunulanın alınması ve kullanılması, tüketilmesi ve
böylece bunların üretim gereksinimi ve koşullarının yeniden yaratılması vardır.
Bütün bunlardan geçerek insan kendini ve toplumunu yeniden üretir, üretim araçlarını
geliştirir, üretim ilişkilerini dönüşüme uğratır; kendinin de değişime
uğramasını gerçekleştirir. Materyal yaşamını üreten insan, bu üretim sırasında,
bu üretime bağlı olarak, bu üretimin bilinci de üretilir. Bu bilinçle üretim
açıklanır ve bu açıklamalarla aynı zamanda var olan örgütlü üretim
tarzı ve ilişkileri meşrulaştırılır ve karşıtlık üretilir.
İletişim, toplumda materyal ve
düşünsel üretimin yapılabilmesi için zorunludur, aksi taktirde üretim olamaz.
Dolayısıyla iletişim üretimin sadece bilinciyle, anlatımıyla, tasviriyle, ifade
edilmesiyle, yani düşünsel-dilsel yanıyla ilgili değildir. İletişim materyal
ilişkilerin ve bu ilişkilerin tarzının sadece anlatımı, öykülenmesi değil, o
ilişkilerin ve tarzın örgütlü zaman ve yer içinde yürütülmesinin zorunlu
gereğidir. Bu yürütülme de anlatımla veya söylemle veya sözle olmaz.
İlişkilerle amaçların gerçekleştirilmesiyle olur ki bu da ancak iletişimle
mümkündür. İşte sözün, yazının ve görüntünün önemi bu noktada doruğuna çıkar.
Dolayısıyla iletişim söylenen söz, uygun duruş, radyodaki ses, gazetedeki yazı,
televizyon ve sinemadaki hareketli resim değildir: Bu söylenenlerle elde
edilen, sürdürülen, üretilen, üretilmesine yardım edilen, özlüce her an her
yerde insanın kendini üretme faaliyetidir.
Eleştirel okul diye sunulan
açıklamaların bazılarında merkeze söylem veya ideoloji konur. Merkezde insanın
düşünceleri veya söylemi değil, insanın kendisi yerleştirilmelidir, çünkü
merkezde insan vardır. İnsanın birey olarak sosyal içinde kendini ve sosyali
üretmesi için zorunlu olan iletişimi anlamlandırma, en küçük inceleme birimi
olan bireyden başlayarak irdelenmelidir. Birey ve ele alınan her birim tanımlanır
ve birimin yapısı özellikle üretim tarzı ve ilişki bağlamları içinde açıklanır.
Bu çerçevede en küçük birim olarak kişinin kendisiyle iletişiminden başlanır.
Bunu takip eden birimler, kişiler arası iletişim, grup iletişimi, örgüt
iletişimi, kitle iletişimi, halkla ilişkiler, reklamcılık, ulusal seviyedeki
(toplumsal) iletişim ve uluslararası iletişimdir. Bu tür ayırım sadece tür
belirleme ve açıklamak için yapılır. Okuyucunun kesinlikle şunu aklından
çıkarmaması gerekir: Her iletişim birbiriyle bağıntılı ve iç içedir. Örneğin insanın
kendiyle iletişimi yoksa, hiçbir iletişim gerçekleşemez. Siemens cep
telefonuyla kişiler arası iletişim yapan iki kişi düşünün. Bu iki kişi aynı
zamanda Siemens denen uluslararası bir şirketin malını tercih eden bir tüketici
olarak uluslararası iletişim sürecinin bir parçası olmaktadırlar. Yüz yüze
iletişim sürecinde IMF ve Dünya Bankası hakkında iki kişinin konuşması
uluslararası ekonomik ve siyasal ilişkileri kişiler arası bağlam yoluyla
destekler veya karşıt bir
ideolojik yeniden-üretimini yapmaktadır. Bir televizyon
programı seyreden izleyicinin kendi kendine program hakkında düşünmesi, o
sırada veya sonradan biriyle program hakkında konuşması/tartışması, tek bir
iletişimin değil, fakat kitle iletişimi ve bu iletişime bağlı olarak kendisiyle
ve kişiler arası olduğunu gösterir.
Kitabın şu an okuduğunuz bölümünde (birinci bölümde) iletişim
konusunun ele alınış biçimi, ne sunulduğu ve nasıl sunulduğu gerekçelerle
açıklandı.
İkinci bölümde iletişimin ne olduğu ve nasıl açıklandığı eleştirel
ve ayrıntılı bir şekilde incelendi. Böylece iletişimle ilgili önde gelen bir
çok “çekici ve yönlendirici” söz ve tanımlamaların, şahane uyduruların ve
yaratılan aldatıcı mitlerin/masalların ne olduğu, gerçek anlamları ve işlevleri
tartışıldı.
insanın
kendi
kendisiyle iletişimde temel birim canlı öğe olan insan olarak tanımlanır.
Bu bağlamda ilk ve temel birim örgütlü yer ve zamanda kendiyle ilişkide olan
insan olarak belirlenir. Dikkat edilirse, bir iletişimi isimlendirmek için,
birim olarak insanın sadece kendisini aldığımızda, insanın kendisiyle olan
iletişimiyle karşılaşırız. Kişinin kendiyle iletişiminde kişinin “kişiliğe
sahip olması” “birey, bireyci, toplumcu” olabilmesi, “kendi, özgür, köle, ben”
olabilmesi ancak ve ancak sosyal olan içinde mümkündür. Sosyal dışında
bireycilik, kişilik, toplumculuk, kendi kendinelik gibi gerçekler yoktur.
Bireyciliğin, kişiliğin ve kendi kendineleğin oluşması, farklılaşması, benzeşmesi
ve gelişmesi ancak toplum içinde toplumdan geçerek olur. Kendi başına bir adada
yaşayan bir insan düşünemeyiz, çünkü o insanın varlığı bir anne-baba denen aile
birimi ve o birimi çevreleyen diğer sosyal birimlerin varlığını gerektirir.
Issız bir adaya düşmüş bir bebeğin yaşama şansı orada biter, çünkü bebek aile
denen birimin bakımına muhtaçtır. Kurtların besleyip büyüttüğü insan-bebek
öyküsü bilinç yönetimiyle gerizekalılaştırma masallarından biridir. Sağlıklı
bilince hakaret olarak duran bu masallarla aslında bir egemen oluşumun
ideolojisi işlenir. İki kardeşin farklı karakterler geliştireceğini ispatlamak
için iki ayrı adaya gitmeye gerek yoktur, aynı aile içinde de farklı
karakterlere sahip olacaklardır. Fakat karakterleri ne denli farklı olursa olsun
yetiştikleri birimin egemen ve mücadeleci karakterlerini çeşitli ölçülerde
yansıtacaklardır. Yani yetiştikleri birim ve birimlerin dışında, onlardan
farklı, onların ilişki ve anlamlandırma biçimleri çerçevesi ötesinde bir
kişiliğe, karaktere, anlamlandırmaya sahip olma olanakları yoktur. Dolayısıyla,
kendi kendine iletişimdeki “kendi kendinelik” daima bireyin sosyaldeki
ilişkileriyle, yaşamıyla, beklentileriyle, düşleri ve düş kırıklıklarıyla, sevi
ve düşmanlıklarıyla, özlüce örgütlü yaşamın anlarını dolduran gerçekleriyle
ilişkilidir.
İnsanı birim olarak ele aldığımızda, birimler arası iletişim,
birim kişi olarak nitelendiği için kişiler arası iletişim olur. Kişiler arası
iletişim, birim tek birey olduğu için, bu birimler arasındaki ikili ilişkileri
anlatır. Birimler arası ikili ilişkiler örgütlü yer ve zamanda olur; bu nedenle
bireylerin birbirinden özgür, bağımsız, atomlaşmış olarak ele alınması
yanlıştır. Bireyin birey olması ve bireyler arasının anlamı bir sosyalliği
anlatır. Bu sosyallikte arkadaşlık, aile, komşu, akrabalık, öğrencilik,
annelik, babalık, çocukluk, kölelik, efendilik, patronluk, işçilik, işsizlik, zenginlik,
yoksunluk, küskünlük, savaş, barış, dostluk, düşmanlık gibi birçok ilişkiler
vardır. Kişinin kendisiyle iletişimi ve kişiler arası iletişim, bu nedenle
algılar, dürtüler, tutumlar, duygular, inançlar çerçevesi dışına çıkartılmalı
ve bunlar somut yer ve zaman içinde güç ve çıkar ilişkileriyle birlikte ele
alınmalıdır. Örneğin inançlar denildiğinde kimin inancı, hangi örgütlü
yapılarda ve hangi örgütlü zamanda sorularına cevap verilmesi gerekir. Kişiler
arası iletişimde insanın tutum ve davranışları yer ve zamandaki ilişkilerin
doğasıyla bağıntılıdır. Bu nedenle örgütlü yer ve zaman bağlamı belirlenmeden
ve insan bu yer ve zaman içinde değerlendirilmeden geçerli bir inceleme ve
anlamlandırma olamaz.
Tek birimlerin örgütlü yapılar içindeki amaçlı
birliktelikleriyle gelen üretim ilişkileriyle çeşitli çaptaki grup ve
organizasyon birimleri oluşur. Grup, birim olarak, çeşitli amaçlarla belli
örgütlenme ve zaman yapısı içinde oluşan insan birimleri topluluğudur. Genel
olarak en az üç kişinin bir grup oluşturduğu kabul edilir. Grup geçici olarak
arkadaşların toplanmasından, bir iş yerindeki üretim veya görev gruplarına ve
devlet kurumu içinde veya dışında kurulmuş ve belli kişileri ve grupları
öldürme amacıyla ve aracıyla donatılmış gizli bir cinayet birimine kadar
çeşitlenir. Dolayısıyla, gruplar belli zaman dilimi içinde var olan farklı örgünsel
yoğunluktaki örgütlü yapılardır. Bu nedenle, hepsinde yapı ve bağlama göre
belli egemenlik ve mücadele, dolayısıyla istemle ve istemsiz katılma ve katma,
boyun sunma ve boyun kaldırma öğeleri ve ilişkileri vardır.
İnsan ilişkilerini örgütlü yapılar içinde ele aldığımızda,
örgüt içindeki ilişkiler bağlamlarında kendi kendine, kişiler arası, grup ve
örgüt iletişimleriyle karşılaşırız. Örgüt yapısını birim olarak ele aldığımızda
karşımıza örgütsel ve kurumsal ilişkiler ve bu ilişkileri gerçekleştirmek için
zorunlu olan örgütsel iletişim çıkar. Organizasyonlar belli amaçlarla bilinçli
olarak bir veya birden fazla kişi tarafından kurulmuş, bir kişinin yerine
getiremeyeceği veya bir kişinin kendisinin yerine getirmek istemediği en az bir
üretim faaliyetini gerçekleştiren toplu birimlerdir. Bu birimler bir firma veya
devlet kurumu olabileceği gibi çok daha gevşek bir şekilde örgütlenmiş kısa ve
uzun zamana dağılmış dedikodu, haber verme, bilgilendirme, oyun, eğlence ve
kutlama ile ilgili örgütlü etkinlikler olabilir. Bu
bağlamda köy odalarında bir zamanlar her akşam olan toplanmalar resmi kuralları
ve koşulları olmayan fakat kültürel normlar, gelenekler ve adetlerle yürütülen
bir kültürel örgütlü faaliyettir. Bu nedenle organizasyon (örgüt, kurum)
materyali üreten örgütlenme olabileceği gibi materyali ve materyal yaşamı
tasdik ve tasvip eden (veya etmeyen) düşünselle, eğlenceyle, boş vakitle,
dinlenmeyle ilgili sosyal bir kurum veya örgütlenme olabilir. Bir firmada
olduğu kadar, bir köy odasında, bir misafirlikte, bir ailede, bir köy
kahvesinde üretilen her şey, diğer üretimler gibi hayatın kendisinin belli
yanlarının üretimiyle ilgilidir.
Örgütlü yapılar birim olarak ele alındığında, önümüze
organizasyonlar çıkar. Bu yapıların günümüzde en önde gelenleri arasında kitle
iletişim olarak isimlendirilen teknolojik araçlarla aracılanmış yönetimsel
iletişim vardır. Bu iletişim aynı anda hem ekonomik amaçlı hem de geniş insan
kitlelerinin bilinçlerini biçimlendirme ve davranışlarını yönlendirmeyle ilgili
bir örgütlenmeyi anlatır. Kitle iletişiminde bu tür amacın gerçekleşmesini
sağlayan birimler ağı vardır. Bu ağın bütünü kitle iletişimi denen birimi
oluşturur.
Bir örgütlü yapının hem kendi içinde hem de doğrudan veya
dolaylı olarak ilişkide bulunduğu dış çevreyle kurduğu ilişkiler vardır. Bu
ilişkilerde belli amaçları gerçekleştirmek için bilinç yönetimi yoluyla kontrol
kurma ve sürdürme gereksinimleri çıkar. Bu amaçla çeşitli bilinç yönetimi
mekanizmaları geliştirilmiştir. Bunlardan biri de halkla ilişkilerdir. Halkla
ilişkiler firma ve kurum çıkarlarının daha iyi gerçekleştirilmesini amaçlayan örgüt
için örgütlü biliş inşasıyla yapılan bilinç yönetimi iletişimidir. Halkla
ilişkiler bir örgütlü yapının, kendi amaçlarına uygun olduğunda materyal
gerçeği yansıtarak ve uygun olmadığında sahte imajlar yaratarak yaptığı planlı
ve profesyonel satış ilişkisidir.
Reklamcılık belli bir ödeme karşılığında bir örgütlü birimin
(reklam şirketinin) diğer bir örgütlü birimin (müşteri firmanın) satış çabasına
paketlenmiş iletişimle yardım girişimidir. Reklamcılık iletişimini oluşturan
birimler müşteri firma, reklamı veren şirket, destek şirketler, taşıyıcı araç
(iletişim medyası)
ve hedef bireylerdir (potansiyel alıcılar). Bu birimlerin oluşturduğu bir
endüstri ve iş gördüğü bir endüstriyel yapı vardır. Reklamcılık bu endüstriyel
yapının işlevsel ve entegral bir parçasıdır: Parçası olduğu bu yapının
pazarlamasını yapar.
İnternet öncelikle bilgisayar, uydu ve telekomünikasyon
teknolojilerinden geçerek olan iletişimi anlatır. Bu iletişim insan makine
iletişiminden geçerek endüstriyel yapıların ekonomik ve ideolojik satışının
yaygınlaşmasını sağlayan en çağdaş tarz olarak nitelenebilir.
Ulusal iletişim aslında ulus denen bir birimin iletişimi
demektir. Sorulması gereken ilk soru şudur: Kiminle iletişimi? Ulusu birim
olarak ele aldığımızda karşımıza ulusun kendi içindeki ve diğer uluslarla olan
iletişimi çıkar. Ulus denen birim amaçlarıyla homojen bir tümceden çok belli
egemenlik ve çıkar yapılarını anlatır. Ulusun diğer uluslarla iletişiminde de
çıkar ve güç ilişkileri egemen karakterdir. Ulusal iletişim denildiğinde, eğer
uluslararası ilişkiler bağlamında konuşuluyorsa, ulus olarak örgütlenmiş
ekonomik ve siyasal birimler arasındaki ilişki anlaşılmalıdır. Ulus içi
ilişkiler bağlamında konuşuluyorsa, o zaman ulus denen birimi oluşturan üretim
biçimi ve ilişkileri baz alınarak anlamlandırmalar yapılmalıdır. Bu da ancak
ulusal iletişimi üretim biçimi ve ilişkileri tarihi içinde ele alıp
değerlendirmeyle olabilir. Toplumun biçimi ve gelişmesi sosyal üretim tarzı ve
ilişkileri ve üretim güçleriyle bağıntılıdır. Bütün bunlar ise iletişimle var
olan ve değişen bir insan örgütlenmesini anlatır. Bu örgütlenmede insan düşüncesinin
ve davranışının, dolayısıyla emeğinin belli biçimlerde kullanılmasının kontrolü
için araçlar ve yöntemler geliştirilmiştir. Gelişme, yaygınlaşma ve güç
kazanmada kontrol gereksinimleri için geliştirilen teknolojik araçlarla yer ve
zaman üzerinde, dolayısıyla emek üzerinde egemenlik yoğunlaştırılır. Bu
tarihsel süreç doğal iletişim araçlarıyla (sözle ve elle) yürütülen ilişkilere
ek olarak teknolojiyle aracılanmış ilişkiyi getirmiştir. Bu gelişme ticari
yolların ve bu yollardaki hareketin kolaylaştırılması, matematik, fizik, kimya
vb alanlardaki buluşlar ve bunların sosyal yapılarda ve ilişkilerde
uygulanması, yazıyla ve görüntüyle kayıt ve sonradan çağırmayla günümüzdeki
boyutlarına ulaştı. Bu gelişme tarihi ancak üretim biçimi ve ilişkileri bağlamında
ele alınırsa insanın ve sosyalin gerçeğine ulaşılabilir.
Uluslararası iletişimde ana birimi ulus denen siyasal yapılar
oluşturur ki bu oldukça aldatıcıdır: Asıl çıkarlar ve amaçlar ulus kavramı içinde
saklanır. Uluslararası iletişim ulus
denen ana birimden başlayarak ticarete ve bireysel seyahate kadar çeşitlenen
farklı uluslardaki birimler arası ilişkiler ve bu ilişkilerin kurulması ve
yürütülmesiyle ilişkilidir. Ayrıca, uluslararası iletişim kitle iletişimi
araçlarının, ürünlerinin ve ideolojilerinin üretimi, dağıtımı ve tüketimiyle
asla sınırlı değildir. Bu birimler arasında akla gelen her tür ilişkinin
yürütülmesi ve anlamlandırılmasını içerir. Aslında uluslararası iletişimde ulus
biriminin faaliyetleri sadece birim olarak kendinin değil, aynı zamanda ulusu
oluşturan alt-birimlerin (özellikle ekonomik birimlerin) ulus sınırları
dışındaki ilişkilerinin düzenlenmesiyle ilişkilidir.
1990’lardan beri artan bir şekilde küresel iletişim kavramı
ön plana çıkartılmıştır. Küresel iletişim, aynı küreselleşme (globalism)
kavramı gibi dikkatle ele alınmalıdır. Küresel iletişim sürecindeki tarafların
belirlenmesi ve bu belirlemeden geçerek birimin gerçekten küresel mi olduğu
yoksa, birimin uluslararası seviyede üretim ve dağıtım yapan şirketler mi
olduğu açıkça tespit edilmelidir. Bu şirketlerin sermaye yapısının ve bu
yapıdan geçerek yönetim yapısının uluslararası olması kimin ne ölçüde ve nasıl
globalleştiğini anlatır? Bu kitapta küresel iletişim uluslararası iletişim
bağlamı içinde ele alındı. Bunun temel nedeni günümüzde dünyada egemen düzenin
hala kapitalist üretim tarzı ve bu tarzın biçimlendirdiği ulus devletlerin
olduğudur. Devletlerin uluslararası ilişkilerdeki fonksiyonu, kurulan
uluslararası örgütlenmelerin kontrolünden de geçerek, kendi varlığının nedeni
olan sermayenin yeni-sömürgeci yapılardaki çıkarlarını korumaktır.